A ignorancia

 

Hai uns días o noso equipo de traballo tivo a sorte de asistir á representación de La Casa de Bernarda Alba na Posada del Títere de Castuera, da man das actrices da Asociación de mulleres desta vila da bisbarra de La Serena. Nun monólogo, dona Bernarda exclama: “Los antiguos hacían cosas de las que ya nos hemos olvidado”. O que algúns vellos chaman aínda nestas terras el tiempo de los rojos resume esa  visión dun tempo mítico, dos antigos e xentís, dun universo propio de Hesíodo, dunha historia esquencida  que quizabes non aconteceu endexamais.

Milan Kundera escribiu hai tempo “O libro do riso e do esquencemento”, unha reflexión lúcida e retranqueira sobre a historia como relato e o devalar do tempo. O camposanto de Castuera móvese entre o riso e o esquencemento, materializa toda unha estratexia de invisibilización consciente dese pasado traumático. Nichos e nichos de recente construción esnaquizaron a evidencia material dos asasinatos. Os mortos deixan espazo aos outros mortos, esquencidos baixo un metro de coios de cuarcita, sedimento arxiloso e placas de cemento. Neste camposanto, a diferenza do que cantaban os irlandeses de U2, as rúas teñen nome, sempre baixo unha advocación relixiosa, como a Padroa do Bo Suceso. Esta microtoponimia, esta cartografía simbólica da relixiosidade popular que confire identidade aos mortos contrasta co anonimato infraterrestre das foxas que escoan baixo terra definindo unha agochada topografía do terror.
Nun dos seus últimos romances, o antedito Kundera analisa no primeiro capítulo a raigame etimolóxica nas linguas latinas da verba “ignorancia”, e pon de manifesto o seu vencello non con descoñecer ou ignorar, senón con añorar, con botar en falta. Os familiares das víctimas e o resto de cidadáns que vos xuntades aquí hoxe sodes os loitadores da ignorancia, o antídoto contra o esquencemento. Non sodes cazapantasmas senón recuperadores da memoria colectiva. Sodes o antídoto contra as dioptrías impostas por aqueles que non queren ver e negan o evidente.
Nestas terras con nomes de lugar que lembran decote o teatro Século de Ouro, acae ben recordar unha obra drámatica do xenial Cervantes, “El retablo de las maravillas”. Nesta peza, un feirante percorre o rural cunha saba branca na que se proxectan as marabillas do mundo; só os cristiáns vellos, os prohomes, ricos e poderosos son quen de ver cos seus ollos e atravesar o baldeiro inmaculado do retábulo. Toda unha reflexión sobre a banalidade do mal, a insoportable levedade do poder. Neste país noso, a síndrome do horror vacui apoderouse da nosa clase política, incapaz de ver o que se agocha nos buratos da indignidade. Como no retábulo das marabillas, dende a Transición o poder fai como que non ve.
Poncia, a criada petrucia da casa de Bernarda Alba berra aos catro ventos a sorte dos explotados na España dos anos 30: Un hoyo en la tierra de la verdad es la única tierra de los pobres. Unha fochanca no campo dos Desesperados e dos Desamparados no cemiterio de Castuera sería a fin para moitos civís e militares republicados derrotados, como os soterrados nas dúas foxas que vimos de escavar ao longo deste último mes. Aurora aínda o recordou aquí o outro día: “Están aquí, y se ven. Son personas”. Esta mestra falábanos do Gafas, un home que chegara a Castuera para casar, afincado nunha fonda. Fóra dos primeiros en caír, e nunca foi reclamado por ninguén. Tamén nos contou unha vella tradición castuerense; antes de casar, a moza agasallaba ao mozo cunhas mudas e cun par de xemelos para a camisa da ceremonia. Nestas foxas aparecen lentes e xemelos de camisa; poderán ser ou non do Gafas ou de calquer noivo de Castuera, pero o que está claro é que estes obxectos nos falan da vida truncada de persoas coma nós aos que se lle negou vilmente o futuro.
Extremadura é terra dura. Escavando en agosto temos as maos enchoupadas en arxila e xisto. Os ósos destas dezaoito persoas asesinadas únense ao coio e á lousa como amantes fósiles prehistóricos, deixan a súa impronta grabada no sustrato rochoso. Por iso nin a choiva, nin o cemento, nin a  desidia foron quen de expulsar da terra esta xentiña soterrada baixo metros cúbicos de rancor e de xenreira. Pero só grazas a vós, familiares e socios da Asociación Memorial do Campo de Concentración de Castuera, puidemos agora guindar o esquencemento ás lindeiras da historia. Porque, citando a Manuel Rivas, coa vosa vontade,  facedes máis pola xustiza ca todo un (suposto) Estado democrático enteiro.

Tradución ao galego do discurso en homenaxe aos 17 republicanos represaliados exhumados polo oso equipo de traballo e voluntarios de AMECADEC no camposanto de Castuera (Badaxoz) o 8 de setembro de 2012.